Tabu
Tabu to zakaz kulturowy. To "nie wolno", które powinno twardo i głośno brzmieć w głowie każdego członka społeczności. Występowanie tabu jest powszechne, co świadczy o tym, że ma ono wpływ na zdolności przystosowawcze danej grupy. Na pewno wpływa na poczucie przynależności poszczególnych członków do społeczności wspólnie przestrzegającej zakazu kulturowego. Tabu spaja, wzmacnia więzi społeczne, co w warunkach trudnych zwiększa szanse przetrwania. Wiele tabu ma podłoże medyczno-zdrowotne, więc zabezpiecza społeczność przed zachorowaniami lub niekorzystnym doborem genów. Aby wzmocnić zakaz kulturowy, często utrwalany, potwierdzany jest on przez system religijny danej społeczności.
Słowo 'tabu' pochodzi od tongijskiego 'tapu' - przymiotnika znaczącego tyle co 'zabroniony', 'zakazany'. Po raz pierwszy o 'tabu' ('taboo') pisał James Cook relacjonując zwyczaje mieszkańców właśnie tej wyspy. Na nieodległej wyspie Fidżi mieszkańcy używają podobnego przymiotnika - 'tabu'.
W pierwotnym znaczeniu tabu dotyczyło obiektów i czynności świętych - niedostępnych, zakazanych szeregowemu członkowi społeczności. Pojęcie to wiąże się również z czynnościami, osobami, rzeczami, miejscami, które są uznane za 'nieczyste', złe, obrzydliwe, a w powiązaniu z komunikacją pomiędzy członkami społeczności określa to, o czym się nie mówi (temat tabu).
Tabu w ujęciu najprostszym zabrania pewnych czynów, działań, ale w różnych kulturach istnieją rozbudowane tabu, które w procesie wychowania nowego (młodego) członka społeczności mogą być mu wpajane tak, aby ukształtować silną autocenzurę zabraniającą nie tylko czynić, ale również mówić, pisać, pytać, a w teorii również zauważać i myśleć o przedmiocie tabu.
Ponieważ funkcją tabu jest spajanie grupy i zwiększenie szansy jej przetrwania, zakazami występującymi najpowszechniej są tabu zabijania członków własnej grupy i tabu kazirodztwa.
W niektórych kulturach zakaz eliminacji członków nie dotyczy (lub nie dotyczył) rytuałów. Wiele kultur rozszerza tabu zabójstwa na wszystkich ludzi - pozostawiając jednak pewne "furtki", jak nieobjęcie zakazem czasu wojny lub określając grupy 'niewiernych', 'obcych', którzy zakazowi nie podlegają.
Kulturowy zakaz kazirodztwa ma silne podłoże biologiczne. Otóż Homo sapiens jest gatunkiem wyjątkowo słabo radzącym sobie z chowem wsobnym. U bliskich krewnych (rodzic - potomek, rodzeństwo) szansa na wystąpienie choroby genetycznej u dziecka rośnie o kilkadziesiąt procent. Ze względu na większe prawdopodobieństwo wystąpienia homozygot szkodliwych recesywnych alleli, ocenia się, że śmiertelność potomstwa najbliższych krewnych może wahać się od 8 do 50%. 14 alleli w homozygotach ludzkiego genotypu jest letalnych. Szacuje się, że 50-60% zarodków jest resorbowanych - ciąża nie rozwija się. Z badań (siłą rzeczy nielicznych) wynika, że 20-36% dzieci urodzonych ze związków kazirodczych umiera lub jest niepełnosprawna. Prowadzone były również badania w Czechosłowacji na grupie 161 kobiet będących w ciąży z najbliższym krewnym - 15 ciąż zakończyło się poronieniem, 40% narodzonych dzieci dotkniętych było niedorozwojem lub kalectwem.
Istniały wprawdzie kultury z uświęconym kazirodztwem (niektóre rody faraonów w Egipcie, władcy Inków), ale prowadziło ono albo do pojawienia się chorób genetycznych, albo wysoce prawdopodobne jest, że poza fasadą małżeństwa bliskich krewnych dochodziło do zdrad i potomkowie tak naprawdę mieli innych ojców z otoczenia dworu.
Bardzo szeroki jest wachlarz tabu spożywania pokarmów. Tabu te są specyficzne dla danych społeczności, plemion i choć w niektórych przypadkach można próbować uzasadnić je biologicznie, to zazwyczaj są to uwarunkowania typowo kulturowe. Często tabu spożywania pokarmów jest w plemionach pierwotnych przykładem magii negatywnej. Tak jak pewne rośliny, zwierzęta lub części ich ciała mają dać spożywającemu określoną moc, nadać mu pewne cechy, tak niespożywanie pewnych pokarmów zapobiega nabyciu cechy niepożądanej. Na Madagaskarze wojownicy - żołnierze nie mogą spożywać mięsa jeża (jest tchórzliwy - zwija się w kulkę) ani mięsa zwierzęcia zabitego włócznią (aby samemu od włóczni nie zginąć). Tabu dotyczy również mięsa koguta, który zginął w walce i nerek zwierząt, gdyż takim samym słowem jak nerki określa się wśród Malgaszy zastrzelonego.
Tabu spożywania pokarmów to wielu kulturach zakaz jedzenia mięsa ludzkiego. W plemionach, w których występował kanibalizm miał on albo podłoże rytualne (dotyczył spożywania części ciała na przykład zmarłego wojownika) albo związany był z tym, że dane plemię za ludzi uważało wyłącznie własnych członków. W religiach etnicznych prostych występują zakazy spożywania określonych gatunków - mogą to być małpy, ryby, węże.
Zakazy spożywania pokarmów o największym kulturowym zasięgu to zakaz spożywania mięsa (wegetarianizm związany z kilkoma religiami), zakaz spożywania wieprzowiny (islam, judaizm), zakaz spożywania wołowiny (hinduizm, buddyzm) oraz zakaz spożywania krwi (islam, judaizm). Kashrut to te przepisy Halachy (judaistyczne prawo, wykładnia Prawa Mojżeszowego), które określają, co wolno spożywać i jakie są zasady przygotowywania pokarmów. Dozwolone pokarmy określa się jako koszerne. W islamie również istnieje zbiór zasad określający, które z pokarmów są halal (dozwolone), a które haram (zakazane). Hinduscy wyznawcy dżinizmu kierujący się zasadą ahimsy całkowicie rezygnują z pokarmów, których pozyskane wiąże się z zadaniem cierpienia innej żywej istocie. W wielu kulturach tabu obejmuje spożywanie koniny - ma to miejsce w judaizmie, islamie, a przez długi czas papieski zakaz jej spożywania obowiązywał również w chrześcijaństwie W wielu społecznościach tabu uboju i spożywania mięsa dotyczy zwierząt, których inne cechy niż wartość odżywcza ich tkanek są przez człowieka cenione i wykorzystywane. Ze zwierzętami takimi jak konie, psy czy koty ludzie wiążą wiele pozytywnych emocji, traktują je jeżeli nie jak członków rodziny, to co najmniej jak stały i ważny element swego życia. Stąd w kulturze Zachodu tabu spożywania mięsa zwierząt domowych.
Rzadszymi rodzajami tabu pokarmowego są zakazy dotyczące roślin. Z Nowej Gwinei znane jest tabu spożywania przez młodych mężczyzn roślin kojarzących się z kobiecością - m. in. czerwonych warzyw i owoców, warzyw, których kutner kojarzy się z owłosieniem łonowym. W starożytnej Grecji w niektórych społecznościach zakazane było jedzenie bobu.
Tabu dotyczyć może również używek. Zakaz picia alkoholu dotyczy baptystów, metodystów, wyznawców islamu i wyższych kast hinduizmu. Sikhów i członków kast wyższych hinduizmu obowiązuje również zakaz palenia. Mormoni zakazują wszelkich używek - również herbaty, kawy i napojów typu cola.
Intrygującym rodzajem tabu są zakazy wypowiadania pewnych słów. W wielu kulturach tabu obejmuje imię. Rdzenne plemiona Australijskie albo ukrywają swe imiona przed obcymi, albo nadają swym członkom dwa imiona - jedno do codziennego użytku i drugie - tajne lub święte używane tylko podczas określonych ceremonii i obrzędów. Podobna niechęć ujawniania imienia występowała wśród Indian Ameryki Północnej, plemion afrykańskich oraz w starożytnym Egipcie (tam również dziecko otrzymywało dwa imiona - wielkie i małe, wielkie było imieniem prawdziwym - zatajanym, a małe imieniem dobrym - znanym publicznie). Zakaz wymieniania imion powraca również w różnych kulturach jako tabu wspominania imion zmarłych - tabu to występuje wśród rdzennych Australijczyków, Tuaregów, Samojedów, Filipińczyków, na Borneo i w południowych Indiach. Tabu dotyczyło często imion królów, kapłanów i bóstw. Tabu wiąże się również z boskim imieniem - w judaizmie jest to zakaz wypowiadania imienia Boga (JHWH). W chrześcijaństwie również imię Boga należy do strefy sacrum, podobnie jak imię Jezus (nadawane wyłącznie w krajach hiszpańskojęzycznych).
Echa tabu użycia słów pojawiają się również we współczesnej popkulturze. W serii książek o Harrym Potterze J. K. Rowling, Voldemort pojawia się jako 'ten, którego imienia nie wolno wymieniać'. W 1972 roku amerykański komik George Carlin zaprezentował monolog „Seven Words You Can Never Say on Television”, w którym padały słowa uznawane wówczas za niestosowne do używania w przestrzeni publicznej. Monolog Carlina spowodował, że amerykański wymiar sprawiedliwości ustalił, iż treści nieprzyzwoite mogą być transmitowane wyłącznie pomiędzy godziną 22:00 a 6:00.
Współcześnie za największe tabu językowe w angielskim uważane jest słowo 'nigger' (od łacińskiego niger - czarny), którego wypowiedzenie uważa się za naruszenie norm społecznych i przejaw rasizmu. Stąd aby móc mówić o problemie języka napisanych dawniej książek, zrealizowanych filmów i programów telewizyjnych używa się zamiennika 'N-word'. We współczesnej polszczyźnie nie ma tak wyraźnych tabu. Oczywiście podobnie jak w wielu językach wyrażenia określające niektóre czynności fizjologiczne człowieka (wydalanie, stosunki seksualne) czy sprawy płci uważane są za niestosowne, lecz nie eliminuje to ich z użycia. Coraz częściej za nieodpowiednie uważane są określenia związane z wiekiem. W wielu językach określenia 'stary', 'starszy' czy nawet 'senior' są zastępowane innymi, bardziej rozbudowanymi określeniami.
W wielu kulturach tabu dotyczyło dotykania głowy jako części ciała mieszczącej duszę lub będącej siedzibą ducha opiekuńczego. Jako wyrastające z głowy, włosy również były objęte różnymi rodzajami tabu. Niektórych członków społeczności obowiązywał na przykład zakaz ścinania włosów. Włosy i paznokcie bardzo często wymagały specjalnego traktowania. Bardzo powszechne wśród ludów całego świata było przekonanie, że za pomocą obciętych włosów lub paznokci można rzucić na człowieka urok. Przesąd o bólach głowy, gdy z obciętych włosów uwije gniazdo ptak lub mysz występował w Niemczech, w Sussex i wśród Hucułów. Stąd powszechne w wielu kulturach zakazy wyrzucania obciętych włosów (i/lub paznokci). Włosy zakopywano, ukrywano w świątyniach, pod progiem, w szparach ścian lub podłogi, w wielu regionach musiały zostać spalone.
Liczne tabu związane były z menstruacją kobiet. W wielu plemionach występował zakaz przebywania menstruujących w obrębie wioski, gdyż mogłyby sparaliżować mężczyzn (Buszmeni), pozbawić ich sił i spowodować osiwienie (Australia Południowa), spowodować padanie bydła (Kafrowie, Afryka). Wokół menstruacji narosły również rozmaite przesądy wśród ludów europejskich. Dotknięcie ręką menstruującej kobiety miało powodować poronienia u kobył, rdzewienie metali, mętnienie luster, wypędzenie pszczół z ula, stępienie ostrzy. Do tej pory utrzymują się wierzenia, że w czasie menstruacji kobieta nie powinna wypiekać chlebów i ciast (nie wyrosną), zaprawiać słoików (przetwory się zepsują), wyrabiać piwo czy wino (nie udadzą się).
Inne przykłady tabu to na przykład zakazy wiązania węzłów lub posiadania ich na którymkolwiek fragmencie odzieży. Zakaz ten dotyczył kapłana Jowisza w starożytnym Rzymie, lapońskich kobiet w połogu, ciężarnych Hindusek w Indiach Wschodnich. Podobnie traktowano splatanie rąk i zakładanie nogi na nogę - nie wolno było tego robić ciężarnym ani osobom w obecności ciężarnej. Wiązanie węzłów miało moc magiczną - mogło chronić przed chorobami, urokami, ale mogło również służyć rzuceniu czaru - na przykład sprowadzeniu impotencji, choroby.
A jakie są współczesne tabu? Czy w czasach gdy mówi się i pisze praktycznie o wszystkim takie tematy w ogóle istnieją? Odpowiedź na to pytanie brzmi 'tak'. Tematami tabu często są choroby psychiczne, przestępstwa i wykroczenia popełnione przez członków rodziny. W pracy tematem tabu są zarobki poszczególnych pracowników. W rozmowach towarzyskich nie ujawnia się tak zwanych szczegółów alkowy. Nawet w rozmowach prywatnych nie porusza się tematu masturbacji, chorób wenerycznych, dla wielu osób tabu są również nowotwory.
W społeczeństwach nowoczesnych coraz większym tabu stają się starość i śmierć. Pewien obraz potencjalnych tabu współczesnych społeczeństw ukazuje nam utworzenie kategorii 'wrażliwe' dla niektórych danych osobowych. W RODO są to dane ujawniające pochodzenie rasowe lub etniczne, dane ujawniające poglądy polityczne, przekonania religijne lub światopoglądowe, przynależność do związków zawodowych, dane genetyczne i biometryczne, dane dotyczące zdrowia, seksualności lub orientacji seksualnej. W ustawie z 1997 roku o ochronie danych osobowych wymienione były również dane dotyczące skazań, orzeczeń o ukaraniu i mandatów, dane o nałogach oraz dane ujawniające przynależność wyznaniową i partyjną.
Zatem tabu może objąć przynależność własną lub członka rodziny do określonej partii lub kościoła, próbę określenia własnej rasy lub rozmowy o pochodzeniu etnicznym, zapytania lub stwierdzenia dotyczące stanu zdrowia. Czy rzeczywiście tak się stanie? Zapewne przekonamy się o tym w niedalekiej przyszłości.
A czy społeczność powstała na płaszczyźnie wirtualnej może wytworzyć własne tabu? Czy poziom identyfikacji z grupą, poczucie przynależności może być na tyle silne, aby pojawiła się wola przestrzegania kulturowych nakazów i zakazów? Pytania te pozostawię na razie bez odpowiedzi - do rozważenia.
BIBLIOGRAFIA
E. O. Wilson, Socjobiologia, Zysk i S-ka, Poznań, 2000
J. G. Frazer, Złota gałąź. Studia z magii i religii, PIW, Warszawa, 1965
M. Biedrzycki, Genetyka kultury, Prószyński i S-ka, Warszawa, 1998
Taboo, https://en.wikipedia.org
Tabu pokarmowe, https://pl.wikipedia.org
Post powstał w ramach Tematów Tygodnia #53 i nawiązuje do tematu 1. U Can’t Touch This. Wykorzystano ilustracje na licencji CC0.
Comments